Kiedy w dniu wernisażu Yoko Ono przed warszawskim Zamkiem Ujazdowskim ustawiła się kilkusetmetrowa kolejka, zielonogórska wystawa Marian Szpakowski – kontynuacja świeciła pustkami. Jednak mimo że tego pokazu nie znajdziemy na listach najbardziej oczekiwanych wystaw roku, to zasługuje on na taką wzmiankę bardziej, niż niejeden z domniemanych ekspozycyjnych szlagierów.

Bywają wystawy, które teoretycznie powinny być co najwyżej niezłe, tymczasem błyskawicznie oczarowują widza. Czasem sprawia to szczelny, błyskotliwy kuratorski koncept, który trzyma w ryzach często nieprzystające do siebie prace i „wygrywa” nimi oryginalną melodię – do czego przecież niepotrzebne są instrumenty najwyższej klasy. Tak było choćby w wypadku wystawy Prym zorganizowanej cztery lata temu w BWA Zielona Góra przez Fundację Galerii Foksal (choć trzeba przyznać, że wówczas prace nieudane stanowiły zdecydowaną mniejszość). Jednak częściej nad takimi wystawami góruje niewidzialny magnes, który przyciąga do siebie kolejnych artystów i oddaje im nieco ze swej mocy. I to jest właśnie przypadek wystawy Marian Szpakowski – kontynuacja, gdzie magnesem, który wyciąga do góry nieudanych nawet twórców jest osoba, dzieło oraz, co nie mniej istotne, życie Mariana Szpakowskiego. Na pokazie zorganizowanym w Galerii Nowy Wiek funkcjonującej przy Muzeum Ziemi Lubuskiej swoje możliwości przekraczają młodzi artyści z Zielonej Góry – między innymi Basia Bańda, Rafał Wilk i Łukasz Jastrubczak.

Konstruktywista osobny

Twórczość Mariana Szpakowskiego urywa się w najbardziej ekscytującym momencie: kiedy eksperymenty z nowym tworzywem – barwną pleksi – zaczynają przynosić pierwsze rezultaty. Ledwie kilka kompozycji, które pozostały z tamtego okresu do dziś tchnie świeżością. Uderza jak bardzo oryginalne są to prace: całkowicie osobne, o od razu rozpoznawalnym stylu, posiadają niemalże współczesny sznyt. Estetycznie są niezwykle oszczędne, opierają się na prostym rozwiązaniu: kolorowej abstrakcyjnej formie umocowanej na surowej paździerzowej płycie. Wszystko rozgrywa się tu na styku matowej lub błyszczącej powierzchni pleksi oraz chropowatej faktury brązowej płyty. Te proste, kolorowe kompozycje powstałe na granicy lat 70. i 80. to malarski ekwiwalent estetyki schyłkowego Peerelu, niezwykle trafiony ekstrakt z wizualności soc-modernistycznej Polski. Wspaniale byłoby zestawić prace Szpakowskiego z realizacjami Moniki Sosnowskiej czy niektórymi obrazami Wilhelma Sasnala. – I rzeźbami Michała Budnego – uzupełnia Dawid Radziszewski, rodowity zielonogórzanin i właściciel młodej poznańskiej galerii Pies. Bo przecież na wystawie Prym Budny pokazał rzeźby inspirowane reliefem Szpakowskiego. Tym samym, który posłużył za wzór stołu, na którym wyeksponowano poszczególne prace składające się na gościnną wystawę Fundacji Galerii Foksal w Zielonej Górze.

Marian Szpakowski ma w Zielonej Górze status człowieka-legendy, to spoiwo, filar i spiritus movens tamtejszej sceny artystycznej lat 60. i 70. Szpakowski przyjechał do Zielonej Góry z Krakowa w połowie lat 50. Dowiedział się, że Ministerstwo Kultury i Sztuki oferuje młodym artystom mieszkania i już nie wrócił. Wciągnął się w wir tutejszego życia artystycznego – właśnie skończył się socrealizm, młodzi twórcy przepracowywali kolejne nowinki z Zachodu: taszyzm, malarstwo materii…

Zwrot następuje w 1965 roku, kiedy to Szpakowski bierze udział w elbląskim Biennale Form Przestrzennych. Zafascynowany geometrią i przestrzenią, kreuje specyficzny post-konstruktywizm, którego znakiem rozpoznawczym staną się dwubarwne ostrosłupy, ale przede wszystkim rysy i pęknięcia wyrżnięte w monochromatycznych płaszczyznach. Często zresztą zamawiał te formy u stolarza, a sam tylko je malował, czym wzbudzał głębokie oburzenie w ówczesnym środowisku artystycznym. Potem przyjdzie czas na pleksi i coraz bardziej intensywny kolor. Jednak nowatorstwo popularnego „Szpaka” sięga jeszcze dalej: kolorowy obraz z 1953 roku przedstawia koguta siedzącego na grzbiecie lwa. Patrzą na zawieszą na czarnym niebie czerwona gwiazdę, jednak ocean w ich tle dziwnie przypomina amerykańską flagę. Tytuł jest niewinny, właściwie kapistyczny: Kompozycja. Takie obrazy będzie malowała Gruppa – za 30 lat!

Casanova z garbem

Wszystkie prace z geometrycznego okresu Szpakowskiego znajdziemy w Galerii Nowy Wiek. Pokaz otwarto 1 września, dokładnie w dwudziestą piątą rocznicę śmierci artysty. Jak młodzi zielonogórscy twórcy radzą sobie z legendą?

Oczywiście nie wszyscy są równie dobrzy, ale w sztuce to nic niezwykłego. Tak jak niegdyś ponad innych wystawał Szpakowski, tak dziś ziomków talentem na głowę bije Przemysław Matecki. Na zielonogórskiej wystawie pokazuje nowe płótno – maleńkie zdjęcia Szpakowskiego zamalowane grubymi warstwami gęstej, białej farby. Kompozycja Mateckiego nawiązuje do flirtu Szpakowskiego z malarstwem materii, ale stanowi także pojemną metaforę drogi twórczej malarskiego samotnika, dziś otoczonego białą mgłą niepamięci. Świetna jest także prościutka praca Łukasza Jastrubczaka Repulsion: czarna rysa biegnąca przez sufit galerii. Czytelne odwołanie do poetyki Szpakowskiego to jednocześnie mocny symbol nieprzystawalności, ale także talentu, który rozrywa wszelkie ramy, a w konsekwencji generuje konflikty.

Bo Szpakowski to dla młodych artystów nie tylko twórca konkretnych prac, ale także człowiek o bogatej biografii. Chory na skoliozę, garbaty, niemal karzeł, był jednocześnie wolny od kompleksów i przekonany o własnej wartości: tak na planie artystycznym, jak w życiu codziennym. – Taki miejscowy Casanova – mówi Radziszewski. Szpakowski był również szalenie pracowity, a także, co w tamtym czasie i środowisku niezwykle rzadkie, nie nadużywał alkoholu. Przez wódkę posypało się wtedy wiele obiecujących karier, jednak Szpakowski przede wszystkim działał – można nawet zaryzykować patetyczne stwierdzenie, że miał misję i wierzył w jej powodzenie.

Szpakowskiego-człowieka próbuje Rafał Wilk, który pokazał fotografie stylizowane na fotosy „z epoki” oraz takiż film. Kameralny, senny, okraszony muzyką Komedy, wspaniale buduje atmosferę całego pokazu. W rolę Szpakowskiego bardzo udanie wcielił się Jarosław Jeschke, który okazał się niemal jego sobowtórem, towarzyszkę malarza zagrała Basia Bańda. Bańda postanowiła również przenieść dzieło Szpakowskiego w teraźniejszość, czego symbolem jest relief z fasady BWA Zielona Góra opakowany przez artystkę w różowy materiał. Postała bardzo prosta, efektowana i wyrazista realizacja, a przecież Bańda przyzwyczaiła nas do zgoła innej poetyki. Oto co może sprawić mocny „magnes”!

Marian Szpakowski – kontynuacja nie jest wystawą kompletną. Kurator Leszek Kania nie zatrzymał się w porę i w Galerii Nowy Wiek wisi kilka zdecydowanie nieudanych prac. Co ciekawe, są to prace kolorowe i odnoszące do osoby Szpakowskiego jakby bez przekonania (Czajkowski, Swacha, zdecydowanie Hanćkowiak). Bez nich pokaz byłby zwięzły, spójny także pod względem formalnym. Jednak na szczęście siła przyciągania Szpakowskiego jest zbyt duża, by w sposób istotny zaburzyło to odbiór całości.

Winogrona zamiast Złotego Grona

Począwszy od 1963 roku Szpakowski organizuje Ogólnopolskie Wystawy i Sympozja Złotego Grona – festiwal sztuki najnowszej o charakterze biennale. Złote Grono to festiwal prekursorski pod wieloma względami. Poszczególnym projektom artystycznym towarzyszyły sympozja i rozbudowane dyskusje, to tu, w 1967 roku, po raz pierwszy w Polsce artyści na tak dużą skalę weszli w dialog z przestrzenią publiczną za sprawą doraźnych interwencji, a także… otrzymali budżet. Szpakowski nie musiał obawiać się nacisków ze strony władz, bo poparli go m.in. Przyboś, Sandauer, Porębski, Matynia. – Złote Grono to zdecydowanie pomysł i dzieło Szpakowskiego. To obok Elbląga najważniejsza impreza tamtego czasu. Jedyna różnica jest taka, że po Złotym Gronie nie pozostały żadne materialne ślady, czyli w tym wypadku konkretne realizacje. Dopiero teraz staramy się rekonstruować tę tradycję – mówi Wojciech Kozłowski, dyrektor BWA Zielona Góra.

Szpakowski zaniechał organizowania Złotego Grona w latach 70. Coraz mocniejsze naciski władz sprzęgły się z żądaniami lokalnego środowiska, by uwzględnić je w kolejnych odsłonach. Tymczasem Szpakowski rozumował jak współczesny kurator: „myślał lokalnie, działał globalnie”, a Złote Grono było budowane na miarę imprezy ogólnopolskiej. – We wszystkich edycjach Złotego Grona z liczących się twórców zabrakło może tylko Krasińskiego i Kantora. Byli za to jego studenci, którzy zrobili akcję My nie śpimy – opowiada Kozłowski. W zgodzie z relacją Anki Ptaszkowskiej opublikowanej w tomie Traktat o życiu Krzysztofa Niemczyka (nawiasem: również uczestniku tamtych wydarzeń) wzięło się to stąd, że kiedy Kantor dowiedział się, że jego studenci „od tygodnia nie mogą spać myśląc o tym, co zrobić”, odpowiedział: „No to nie śpijcie!”. Cała akcja został naturalnie odczytana jako manifestacja polityczna. Ptaszkowska wspomina, że sytuację opanował dopiero Jonasz Stern, który podczas bankietu, w którym brał udział cały Komitet Wojewódzki PZPR, przeszedł do niej przez całą salę, „objął i ucałował”. – On się potem stał takim parasolem tej imprezy – mówi Kozłowski.

Ostatnie czego chciał Szpakowski, to zamienić Złote Grono w prowincjonalny przegląd prac dyspozycyjnych plastyków z Zielonej Góry. Potem przez długi czas legenda Złotego Grona obumierała, nie udało się przekuć jej w nośny mit. Złośliwie można powiedzieć, że elementem budującym tożsamość Zielonej Góry stało się wielkie rokroczne winobranie, a nie Złote Grono. – Trzeba wyraźnie powiedzieć, że szansa na stworzenie po 1989 roku zielonogórskiego lobby została zmarnowana – przyznaje Kozłowski.

Spadkobiercy „Szpaka”

Jednak tradycja Złotego Grona okazała się atrakcyjna dla najmłodszego pokolenia zielonogórzan. – Teraz młodzi chcą robić coś na zewnątrz, ale wychodząc stąd. Jak Szpakowski. Bez kompleksów. A osobą, która potrafiła zauważyć grupę artystów wybijających się ponad przeciętną był Dawid Radziszewski. Prędzej czy później musiało zdarzyć się tu coś dobrego. I się zdarzyło – mówi Kozłowski. – Czujemy sie kontynuatorami tego, co robili ci ludzie – potwierdza Radziszewski.

Przy Uniwersytecie Zielonogórskim od 1991 roku działa Wydział Edukacji Artystycznej. Niemal wszyscy uczestnicy wystawy Marian Szpakowski – kontynuacja są jego absolwentami. Dlatego ten pokaz to zwieńczenie pewnej dynamiki. Bo artyści wywodzący się z Zielonej Góry funkcjonowali dotąd jak satelity, postrzegano ich osobno, choć zapewne sporo osób (w tym niżej podpisany) zastanawiało się na czym polega fenomen tego miasta. Teraz dostajemy suspens: pozornie odległe od siebie elementy zazębiają się i tworzą spójną całość. Nie wiem, czy Marian Szpakowski – kontynuacja to dla zielonogórskich artystów moment formacyjny, jednak na pewno chwila, w której rozmyta dotąd tożsamość została przyobleczona w spójną formę.

Co nie mniej istotne, być może nadszedł w końcu moment, w którym gwiazda „Szpaka” rozbłyśnie na całą Polskę. Jednak tutaj potrzeba już zdolnych kuratorów, którzy potrafiliby uwspółcześnić, czy wręcz przewartościować dorobek Szpakowskiego – tak jak dzięki pracy Fundacji Galerii Foksal miało to miejsce choćby z dziełem Edwarda Krasińskiego. Na razie Dawid Radziszewski przygotowuje dużą wystawę o środowisku artystycznym Zielonej Góry. Pokaz będzie nazywać się My nie śpimy, premiera za rok w warszawskim CSW Zamek Ujazdowski. Pozostaje mieć nadzieję, że kolejka na wernisaż będzie dłuższa niż na Yoko Ono.

Tekst ukazał się w „Kulturze” (dodatek do „Dziennika”) z dnia 26 września 2008, s. 42–43.