W ostatnim poście próbowałem nakreślić proces rozcieńczania się krytyki i wynikły zeń zanik około-artystycznej debaty. Czas zapytać, dlaczego krytyka jest w ogóle potrzebna? Czy z tego, że rodzi dyskusje, wynika tak naprawdę coś pozytywnego? Kto na jej rozkwicie/ rozkładzie traci, a kto zyskuje? Czy sztuka – a już na pewno artysta – nie może się bez niej po prostu obyć? Po co krytykować, skoro wszystko i tak zweryfikuje czas?

Wydaje się, że najpełniejszą będzie odpowiedź krótka: na istnieniu krytyki zyskują wszyscy. Przy jednym zastrzeżeniu – wszyscy zyskują jedynie na istnieniu krytyki spolaryzowanej, żywej, różnorodnej.

Zyskuje artysta

Załóżmy, że żywot kiepskiego polskiego artysty jest żywotem kiepskim. Kilka krzyżyków na karku, imanie się prac niekoniecznie będących tymi wymarzonymi, niecierpliwe oczekiwanie na kolejną, raczej zbiorową, niż indywidualną wystawę w mniej lub bardziej marginalnej placówce, zaś gdy ta już nadejdzie – przykładanie do niej nadmiernej wagi. W końcu zgorzknienie i narzekanie na los marny. Oczywiście całkowite niezrozumieniu głosów innych, niż echo własnych poglądów. Jednak kiepscy artyści nie biorą się znikąd.

Być może nazbyt ryzykowną byłaby teza, że artysta w głębi duszy wie, jaka jest wartość jego dzieł, jednak prawdopodobnie często ów wartość przeczuwa, a na pewno – myśli o niej. Nie przeczuwa jej natomiast w momencie, gdy nikt jego pracy nie analizuje, a jedynie referuje jej założenia. Wówczas artysta czyta to, co myśli – a to skutecznie tępi autokrytykę. Gdy mało jest krytyki, dużo jest pisania o sztuce. Każda niemal wystawa trafia na szpalty, nawet ta najmniej wartościowa. Każdy artysta jest artystą godnym wzmianki – nawet, gdy nim teoretycznie nie jest.

Gdyby istniała krytyka w rozmaitych jej formułach, zamiast nieistotnych tekścików o marginalnych twórcach, mielibyśmy twórcze spory, a w konsekwencji – klarowną hierarchię. Skorzystaliby na tym artyści zarówno dobrzy, nieźli, jak i nieudani. Nieudani – bo żyjąc w kulturze uczciwej acz ognistej polemiki częściej być może nachodziłaby ich refleksja odnośnie wartości własnych prac. Rozumieliby – a nie zawierzali – na czym polegają artystyczne jakości. Spostrzegliby, dlaczego inni artyści są od nich zamożniejsi, popularniejsi, a przede wszystkim tak, a nie inaczej usytuowani w artystycznej skali. Nadto artyści traktowani jak ludzie dorośli, nie zaś dzieci – a zatem artyści krytykowani i do krytyki przyzwyczajeni – nie reagowaliby na inne, niż własne zdanie płaczem i tupaniem nóżkami. A traktowanie ludzi dorosłych poważnie zaletą wydaje się być z definicji. Także – traktowanie poważnie artystów miernych, a więc delikatne im o owej mierności napomykanie. Obłe recenzje to przyczynek do złudzeń głównie dla tych artystów, których zmiana fachu nie doprowadziłaby do krachu współczesnej kultury.

Gdyby krytyka była czymś naturalnym, artysta nie traktowałby jej jako ataku, złośliwości i czepiactwa. Wsłuchałby się w krytyczny głos i wyciągnął zeń wnioski bez ujmy dla własnego ego. Miałby dodatkowo kilka stanowisk i wedle uznania, zaś w głębi duszy wedle najszczerszego przekonania przekonałby się do któregoś z nich. Artysta niezły, wahający się, zyskałby tylko na ostrej dyskusji krytyków – nigdy na relacji z własnej wystawy. Gdyby istniała krytyka, artyści zrozumieliby, że jest ona dla nich, a nie przeciwko nim.

Zyskaliby również artyści najlepsi. Przestaliby wstydzić się swoich zarobków i sukcesów – czy raczej: tłumaczyć się z nich na każdym kroku. Dziennikarze nie musieliby o nie nawet pytać – z racji istnienia krytyki każdy wiedziałby, dlaczego ten i ów uznani są nie tylko w Polsce (często: wszędzie poza nią). Artysta wybitny mógłby więc skupić się na swojej wybitności i opowiadać nam o artystycznych koncepcjach, a nie frustracjach wynikających z braku krytyki, a zatem ze stanu, gdzie nie wiadomo, dlaczego jest on uznawany za wielkiego, podczas gdy ktoś inny – nie. Wszak wypytywanie o finanse jest wysoce nieeleganckie. Gdyby istniała krytyka, artysta mógłby zostać z nimi i wszelkimi wynikającymi z wysokich cen jego prac problemami sam na sam. Zaś gdyby poczuł się nadto zamożny – gdyby poczuł się z tej racji niemoralnie – rozdałby wszystko, a dziennikarzom opowiadał o nowych pomysłach i własnej hojności.

Wróćmy do naszego artysty ze wstępu. Brak krytyki to niewątpliwie świetne – choć rzecz jasna nie jedyne – podglebie dla takich biografii.

Zyskuje widz

Kiedy nie ma krytyki, bywalec galerii i czytelnik specjalistycznej bądź popularnej prasy musi czuć się nieswojo. Ściśle: musi czuć się niepotrzebnym elementem oglądanej z boku układanki – elementem doń niepasującym. Ostatnim i nieco zardzewiałym ogniwem artystycznego łańcucha. Co najmniej – maluczkim spoglądającym na Olimp artystów, kuratorów i krytyków.

Kiedy nie ma krytyki, to nie ma dyskusji, a kiedy nie ma dyskusji, to widz – podobnie, jak artysta – musi wierzyć na słowo. Kiedy krytyk nie krytykuje, a relacjonuje, to w istocie traktuje on czytelnika/ widza jako istotę cokolwiek naiwną. Zakłada, że ten raczej nie myśli, no i nie zna się na sztuce. Krytyk (a w istocie protokolant) myli się tylko co do pierwszego – widz/ czytelnik myśli, jednak faktycznie nie zna się na sztuce tak dobrze, jak on. Dlatego nie poparta argumentami relacja w najlepszym wypadku go znudzi – lecz na pewno nie pobudzi.

Gdyby spolaryzowana krytyka istniała, widz prędzej wyrobiłby sobie zdanie, niż czytając to samo na ulotce w galerii, w wywiadzie z artystą i w recenzji. Widz zacząłby współtworzyć scenę artystyczną, zajmować czytelne stanowisko, zgadzać się lub nie, brać udział w debacie – niechby czytając gazetę, niechby kupując bilet. Gdyby istniała krytyka, wiedziałby, dlaczego ten, a nie inny artysta jest uznany, nie emocjonowałoby go to tak, jak teraz – czyli w tak negatywnym sensie. Nawet traktując sztukę mniej poważnie – jako pewną formę rozrywki – widz lepiej by się bawił przy istnieniu krytyki, niż bez niej. Bardziej zajmowałby go polemiki krytyków, niż urzędowe notki. Chętniej chadzałby do galerii – by skonfrontować kilka stanowisk i wypracować swoje. Jednak relacje z wystaw nie są dla czytelnika – dziś są one dla artysty i tychże autora. Widz ma przyjmować do wiadomości, iść, oglądać i się zgadzać – co poniektórzy zwą popularyzacją sztuki.

I jeszcze pragmatycznie rzecz ujmując – młody widz, który dzięki rozbudowanej krytyce sztukę rozumie inaczej, niż walka sitw i małych interesów, w przyszłości w sztukę chętniej zainwestuje – a na pewno nie zaneguje jej z założenia. Narzekamy na rodaków, że sztuki nie rozumieją i w niej nie partycypują, że prędzej obleją drzwi galerii farbą, niż je przekroczą. Łatwo powiedzieć, że to wina tylko i wyłącznie ich ciemnoty. Gdyby jednak istniała krytyka, istniałby i świadomy, krytyczny, wyrobiony widz. Dziś przyjmuje on mentalną papkę, a to słabo świadczy po pierwsze o karmiących.

Zyskują krytycy

Nie bądźmy skromni – na istnieniu krytyki zyskują wszyscy ludzie zajmujący się sztuką. Gdyby istniała krytyka, nie musieliby oni dawać upustu tłumionym emocjom na internetowych forach i w blogowych komentarzach – to znaczy: nie tylko tam. Na słowa krytyki nie reagowaliby obrażaniem się godnym czterolatka, a repliką. Przy mnogości krytycznych postaw krytyka nie byłaby traktowana personalnie, zaś poszczególne osoby nie trawiłby czasu na ustalanie tego oczywistego zdawałoby się faktu. Krytyka byłaby publiczna, a nie tylko kuluarowa. Dzięki temu każdy wiedziałby, co tak naprawdę o danej artystycznej/ kuratorskiej propozycji jego kolega/ koleżanka sądzi. Dziennikarz pisałby niezakłócone własnym zdaniem relacje z wystaw, a krytyk by krytykował. Wszystko byłoby bardziej transparentne, a na pewno zdrowsze. Krytyka jest jak świeże powietrze wpadające do zatęchłego pokoju.

Krytycy na istnieniu krytyki zyskaliby rzecz jasna szczególnie – i nie chodzi tylko o apanaże. Bo krytyka powinna być początkiem, zalążkiem; przyczynkiem do dyskusji, publicznej polemiki, a w rezultacie formowania nowych wniosków i klarowania się stanowisk. Kiedy krytyki nie ma, wszyscy udają: słabi artyści dobrych, dobrzy – wielbłądy, ludzie sztuki – świętoszków bez wyrazistych poglądów, zaś widz czuje się zdezorientowany – jeśli nie oszukany.

Artysta, widz i krytyk: triada. Dzięki krytyce zyskują oni jedno jeszcze – ich mózgi zaczynają szybciej pracować. I zgoła okazuje się, że nie wszystko jest takie oczywiste, proste i wygodne. Krytyka polityczna pochwaliła antagonizm już jakiś czas temu. Kiedy zrobi to krytyka artystyczna?