Kiedy koncept wystawy zastępuje pokazywane na niej prace, to tak, jakby zardzewiały łańcuch pomalować na lśniący metalik: będzie błyszczał, ale jeśli tylko nim poruszyć – szybko pęknie. Spoiwo – ów koncept – winno pojawiać się w niemal każdym przypadku, jednak gatunkowo nie może ustępować spajanemu. Tyczy się to zarówno kolosów, gdzie mamy do czynienia nie tyle z konceptem, ile chwytliwym medialnie hasłem, jak i wystaw skromnych, często opatrzonych hasełkiem „niezależne” (oczywiście niezależność polega tu tylko na gabarytach – no i pieniądze na wystawę nie idą z budżetu danej instytucji, ale skądinąd: fundacji, od prywatnego sponsora lub darczyńcy).

I dokładnie takim pokazem – zardzewiałym, jeśli poskrobać – jest Science Fictions. To jednak wystawa ciekawa ze względów, nazwijmy je, poznawczych. Zacznijmy od szybkiego przeglądu prac.

1.

Zaraz po przekroczeniu progu Czarnej Galerii natkniemy się na stos tostów i maszynę, która weryfikuje tak zwane „prawo Murphy’ego” mówiące, iż chleb zawsze spada posmarowaną stroną do dołu (Johanes Vogl, Bez Tytułu/ Maszyna do smarowania dżemem pieczywa). Otóż – nie spada. Choć gdybyśmy byli pryncypialni – a pryncypialni być możemy, bo mamy Wikipedię – wspomnielibyśmy, że owo prawo mówi dokładnie: „Chleb spada zawsze na stronę posmarowaną masłem, a jeśli nie spadnie, oznacza to, że złą stronę posmarowaliśmy”. W czternastym odcinku drugiej serii popularnonaukowego serialu „Mythbusters” (na polskim Discovery wyświetlanego jako „Pogromcy mitów”) niezbicie ustalono dokładnie to samo, czego bez naukowego rygoru dowiódł Vogl: pogląd, że kromki częściej spadają posmarowaną stroną to tylko mit. Aby to stwierdzić wykonano reprezentatywną próbę spadów w neutralnych warunkach.

David Moises i Chris Janka pokazali wideo pt. Vertigo (2007). Oglądamy na nim, jak artyści metodą prób i błędów skonstruowali cysternę, która unosi się powodowana ciśnieniem odpowiednio sprężonej wewnątrz wody. Leci kilka metrów – i spada.

Nikolaus Gansterer zamknął w plastikowej osłonce drzewko bonsai i puścił mu deathmetalową muzykę (Rajski Eksperyment II: Drzewo Mądrości, 2007). Kontekst – jeśli można tak powiedzieć – jest oczywisty: chodzi o mit, że rośliny szybciej rosną przy muzyce poważnej, na przykład Mozarcie. Tu artysta pokusił się o – jakże przewrotne – odwrócenie. Obok zaś widzimy ilustracje: powiększone tkanki, komórki, itepe, a w ich strukturze „odnaleziony” motyw, na przykład twarzy (seria Satan’s Spawn). W dziewiątym odcinku drugiej serii popularnonaukowego serialu „Mythbusters” udowodniono, że rośliny lepiej rosną w towarzystwie dźwięków, jednak nie mowy, przy czym musi to być deathmetal, a nie klasyka.

Roman Signer zaprezentował wideo z 2007 roku pt. Old Shatterhand. Widzimy na nim artystę podłączonego do trzęsącego się odchudzającego pasa i próbującego jednocześnie trafić z pistoletu w cel – niczym Old Shatterhand w galopie. I cóż? Rzecz jasna nie trafia.

100 Artmachines Iterations Keitha Tysona z 1995 roku to dziełko będące krytyką instytucji – a w zasadzie wszechobecnej w instytucjach biurokracji. Przy schludnym stoliku oglądamy skoroszyt z pracami autora opisanymi urzędniczym żargonem – sucho, z wszelkimi wyliczeniami, tabelkami, precyzyjnymi danymi, itepe.

Z kolei David Balula pokazał trzy słoiki musu jabłkowego. Musu – bo pierwotnie (na innej wystawie) jabłko podłączone było do prądu, a tym samym (tu korzystam z opisu właścicielki galerii) symbolizowało grzech pierworodny: gdy je dotkniesz nic się nie dzieje, ale po ugryzieniu i dostaniu się do mokrego miąższu – umierasz. Spytałem zatem, czy trzy słoiki symbolizują Trójcę Świętą, ale zostało to chyba potraktowane jako żart.

Fabian Seiz zaproponował pracę pt. Sfera Armilarna. To model tytułowego przyrządu wykonany w stylu „domowej roboty”. Podobnie powstał obiekt, który jest repliką najstarszego znalezionego na ziemi minerału – tu zaaranżowany jak mieszczański gadżet: na estetycznej półeczce.

Jest jeszcze Gernot Wieland. Z tego, co zrozumiałem, wymyślił on taki konstrukt, że wciela się w szalonego ornitologa zamkniętego w szpitalu dla obłąkanych – i tworzy niekończący się plastyczny zapis wizji swojego alter ego. Bardzo jednak możliwe, że coś poplątałem – ale chyba nie. Wiszą więc w Czarnej dwa rysunki ptaków.

Natomiast w środku tego wszystkiego pojawia się Igor Krenz. Dlaczego? Zapewne dlatego, że ot, pasował. Czy jednak na pewno? Czy nie jest to podobieństwo pozorne, zestawienie oparte na najbardziej powierzchownej, bo wizualnej warstwie (ironia, bezcelowość, doświadczanie)? Krenz jest klasykiem (Ogień jest lepszy od nożyczek osiągnął właśnie pełnoletniość!) subtelnych, ciepłych w wymowie, kontemplacyjnych filmowych haiku. To artysta świadomy medium, w którym się porusza, reflektujący je i próbujący odnaleźć w nim nowe płaszczyzny wypowiedzi. Trafne tu będzie chyba porównanie do Martina Creeda, który tak, jak Krenz (i na odwrót) prosty gest potrafi naładować wpomnianymi wyżej przymiotami. I tu dochodzimy do sedna.

2.

Otóż prace pokazane w Czarnej – poza filmami Krenza – to sztuka typowa dla naszych czasów. Lekka, łatwa i przyjemna, niemniej pozorująca głębię. Na Science Fictions wszystko opiera się na „bo tak” – co dla globalnego projektantyzmu typowe. Dlaczego Balula pokazał trzy słoiki, a nie jeden? Bo tak. Dlaczego Wieland wcielił się w postać obłąkanego ornitologa, a nie, na przykład, stolarza? Bo tak. Dlaczego Vogl skonstruował maszynę, która ilustruje jedno z „praw Murphy’ego” (bo, wbrew zapewnieniom, nie obala go)? Dziwne pytanie. Dlaczego Moises i Janka postanowili zbudować latający zbiornik? To rzecz o utopiach – usłyszałem. Jednak utopie zazwyczaj zabijają, a tu artyści zrobili tylko niewinny eksperyment, zaś zbiornik spadł na pustą łąkę. Nie trafił nawet w polną myszkę. Wiec może twórcy ci chcieli opowiedzieć o utopii niemożności? Nie, to po prostu pomysł na sztukę – i to nie do końca przemyślany. Podobnie i inne – czasem żenująco nieskomplikowane (jak praca Gansterera, którą musiał przecież wymyślić, pomysł swój zaakceptować – a następnie wykonać go), a czasem będące miłymi błyskotkami godnymi wrażliwego człowieka obdarzonego poczuciem humoru (Roman Signer). Tak, tu wszystko jest niesłychanie dada (czy może Fischli & Weiss) – tyle, że dada skończyło się blisko wiek temu.

Ktoś powie, że to sztuka wesoła, bezpretensjonalna – i po co się czepiać. Jednak jest raczej odwrotnie: to wystawa w gruncie rzeczy smutna, niewymagająca, nieoryginalna zarówno w warstwie artystycznych form, jak i formuł – ale symulująca drugie dno. To zwizualizowane refleksje lekkoduchów, które są wprawdzie subtelniejsze od przemyśleń przeciętnego obywatela, jednak od pomysłów producentów i autorów „szalonego” programu TV – już nie.

Co najgorsze, znamy to wszystko skądinąd – może z imprezowych, „absurdalnych” dialogów, może z reklam, może z kart rozmaitych magazynów. To konstrukty często przewrotne, na pewno zaczepne, ale w gruncie rzeczy standartowe, zunifikowane w swojej „artystyczności”. Prace pokazane na Science Fictions to rebusy umysłów opuchniętych od sztuki, sztuką nasiąkniętych i sztukę widzących w każdej intelektualnej wolcie – w każdym spostrzeżeniu z polotem. Podobne projekty znajdziemy w galeriach całego świata, nieistotne i jednorazowe. To sztuka artystów nie tyle szukających liryzmu, co przenoszących swoją liryzmu potrzebą na wszystko – jakiś motyw oślepiony fleszem, detal, niuans, zamglony kadr, dźwięk, zabawne zestawienie, defekt na taśmie filmowej czy pliku… To sztuka artystów chłonących otaczającą ich rzeczywistość z całą łapczywością, jednak niepotrafiących jej okiełznać – twórczo przetworzyć, a w konsekwencji powiedzieć o niej coś ciekawego.

3.

Nie zapominajmy, że ekspozycja w tym, a nie innym kształcie powstała dzięki kuratorowi. To on powiązał te wydmuszki w „wystawę”, tchnął w nie życie i nakarmił artystyczną erudycją. Nie musiał zresztą: tu wszystko „coś przypomina”, bo my, obywatele art-świata, sztukę widzimy we wszystkim – podczas gdy przypominać winno tylko siebie. Jednak dziecko Severina Dünsera to tylko golem, twór bez duszy. Widać też jego szwy, ową pomalowaną na srebrno rdzę. Bo o ile kilka prac tworzyłoby tu spójną całość – kuratorską, nie artystyczną! – o tyle połowa twórców została doczepiona z rozpędu.

Najciekawsza jest jednak idea: „Laboratorium to dla Dünsera najprostsza i zarazem najbardziej trafna metafora aktu artystycznej kreacji, gdzie w wyniku podejmowanych prób, szczęśliwych trafień i popełnianych błędów dokonuje się proces prowadzący do nieznanego celu”. Otóż Dünser przez przypadek udowodnił, że jest wręcz odwrotnie: że nie da się udawać nieskrepowanego poszukiwania, bo również ono jest jedynie „konceptem”, który owocuje powtarzalnymi i przyciężkimi „projektami”. Gdzież tu „nieznany cel”? Był on znany od początku do końca – przede wszystkim wtedy, gdy zakładał niewiadomy finisz. Innymi słowy, sztuką nie jest wszystko, a zadekretowanie artystycznego eksperymentu jest zaklinaniem rzeczywistości. Oczywiście: tu wszystko coś znaczy. Oczywiście: możemy snuć na marginesie Science Fictions dywagacje, konstruować wnioski, tylko… tylko mnie się już nie chce. Ileż można. Od artysty – mimo wszystko – wymagam czegoś więcej, niż dania mi impulsu – impuls to ja mogę dać sobie sam. Myśleć za artystę? Wolę transakcję wiązaną.

Na koniec skonstatujmy, że Science Fictions coś przypomina. Co? Oczywiście Jackass, skromną wystawę kuratorowaną przez Łukasza Rondudę latem tego roku. Tam jednak kurator wywiódł swoją koncepcję od niezwykle celnej obserwacji: jak być awangardowym, kiedy kultura masowa przyswoiła awangardowe strategie? Science Fictions daje na to pytanie odpowiedź: w znanym z przeszłości kształcie – nie da się. Coś, czym ekscytują się miliony telewidzów tu uchodzi za akt kreacji. Czyż nie powinno być odwrotnie?

Pokazywane w Czarnej prace to akademizm naszych czasów: awangardowe strategie do cna skomercjalizowane i wypłukane z jądra. Są strawne i podane bez emocji. Zabrakło jakiegoś przesunięcia, odwrócenia – została tylko powtarzalność. Ta sztuka jest jak kromka chleba: mała, nieistotna, niezauważalna, powszednia. Konsumpcja jest szybka i raczej nie zapada w głowie: ileż to już razy jedliśmy chleb... Chleb? Tu mamy do czynienia jedynie z zapakowanym w folię tostem.

Science Fictions, Czarna Galeria, do 11 stycznia 2008