Twierdziłem i będę twierdzić, że polska sztuka znajduje się obecnie w momencie istotnego przewartościowania, a świetnym przyczynkiem do tego typu dywagacji jest publikacja „Tekstyliów bis”. Nie, nie jest to pozycja chybiona – istotny jest tu sam fakt podsumowania artystycznej aktywności roczników siedemdziesiątych za sprawą opasłego tomiszcza (na rozmaitych polach, także sztuk plastycznych). Jak powiedział onegdaj Robert Tekieli, „to my będziemy pisać encyklopedie”. Rzecz jasna Tekieli miał na myśli pokolenie własne, a więc ludzi urodzonych w latach sześćdziesiątych (sam Tekieli urodził się w roku 1961), a dodatkowo skupionych wokół „bruLionu”. Tekieli encyklopedii jak wiadomo nie napisał, jednak co do istoty się nie pomylił – jeżeli w danym momencie encyklopedię napisze młode pokolenie, to stare może się cokolwiek zdziwić.

„Tekstylia bis” encyklopedią nie są (zgodnie z tytułem jest to słownik), co na niedawnej dyskusji w bytomskiej Kronice dość zgodnie ustalono. To jednak nieistotne, jest bowiem ów słownik przede wszystkim świadectwem artystycznej i intelektualnej wagi konkretnego pokolenia (rozumianego czysto biologicznie, nie chodzi mi o kolejne łatki serwowane przez domorosłych socjologów), a dokładniej – świadectwem owej wagi końca; by być jeszcze bardziej precyzyjnym – końca wagi faktycznej, nie historycznej (ta niewątpliwie pozostanie). Czyli – jest pomnikiem.

Koniec nie oznacza tu bynajmniej klęski – nie jest to w ogóle, co pragnę podkreślić, termin wartościujący (na plus czy minus). To jedynie stwierdzenie faktu, który to, znowu, na wspomnianej prelekcji nie podlegał jakiejkolwiek polemice. Jednak pojawienie się tej książki jest, by powrócić do wstępu, świetnym i kolejnym przyczynkiem do dywagacji na temat przewartościowania polskiej sztuki. Po pierwsze zatem, odchodzą w niepamięć czasy Dzikiego Wschodu. Rewolucja roczników siedemdziesiątych była bowiem w tym względzie typową – oto do zagospodarowania czekała ziemia jałowa, choć z olbrzymim potencjałem i milionem wolnych działek. Kto bardziej pomysłowy, szybszy i zdolniejszy, ten wygrywał. Wszystko na wariackich papierach, każdy nowy, świeży, ludzie dopiero się obwąchują i zawiązują pierwsze przyjaźnie – a te właśnie trwają najdłużej. Odwaga jest tu sowicie wynagradzana, zaś zdobyte na pustyni doświadczenia – nie do przecenienia. Potem wielu będzie chciało podważyć ten trud mimo, że w czasach eksploatacji dziewiczych obszarów ledwo wystawali z kojca. To również typowe. W każdym razie – tego powtórzyć się nie da.

Jednak zgodnie z odwiecznym cyklem natury underground staje się mainstreamem i znów potrzebny jest nowy underground. Niedawni pionierzy są dziś stateczną klasyką i nic tego nie zmieni. Rewolucjoniści pracują w instytucjach publicznych, prasie czy biznesie. Jednym słowem – cywilizujemy się, a polska sztuka upodabnia się do zachodniej. Czyli: rynek się w znacznym stopniu nasycił, a w każdym razie nie składa już z samych nisz. W latach dziewięćdziesiątych można było dorobić się i na skarpetkach, i na komputerach, i na wirnikach do pralek, i na turystyce – dziś trzeba mocno się nagłowić, żeby znaleźć wolne pole. Na szczęście sztuka podporządkowana jest rynkowi o tyle tylko, o ile musi. Tu nowe rozdania następującą zgodnie z ruchem wskazówek biologicznego zegara – czyli nieubłaganie. Niemniej trzeba się o wiele bardziej, niż w złotych czasach postarać i namęczyć. Nawet nie bardziej – inaczej. Nie ma już tego cudownego – mniemam – uroku lekkiego niedopowiedzenia, szukania po omacku i pomyłek nie obarczonych konsekwencjami. Jednym słowem, skończył się punk, a zaczął kapitalizm – co i romantyczni pionierzy już chyba sobie nieźle przyswoili. Tym samym wspomniany na wstępie underground to już tylko pusta etykieta, dziś lepiej powiedzieć: „młodzi ambitni”. Czekają nas raczej kariery typu ciężka praca, niż nagłe odkrycie roponośnych złóż. To w centrum, a z drugiej strony pozostaje eksploatacja terenów lokalnych – z dala od głównego szlaku, lecz mogących jeszcze kryć skarby.

Z niepowodzeniem spotka się zatem – twierdzę – wszelka próba naśladownictwa stylu pionierów. Dlatego ze sceptycyzmem patrzę w stronę kolejnych „niezależnych” galerii i szybko weryfikuję ich ofertę. Nazwiska: mniej zdolni od równiesników trzydziestokilkulatkowie, ciągle jeszcze paradujący z wyblakłą już nieco plakietką „młodzi”. Ostatnie zasoby pokolenia. To dla nich wielki powrót, często jedyne chwile chwały. Do tego młodzi, którzy zaczęli być może zbyt wcześnie, a teraz stoją w rozkroku – niby z racji metryki należą do nowej fali polskiej sztuki, ale formalnie są jeszcze zatopieni w (niedawnej) przeszłości. Niezłe czasem nowości podaje się nam w szatach absolutnej rewelacji. I seniorzy, łapią trzeci, a może i czwarty oddech. Ciągle brakuje więc istotnej zmiany, brakuje kopernikańskiego przewrotu na miarę dyplomów Althamera czy Kozyry – nowe są tu tylko konfiguracje i interpretacje; no i prace, kolejne i ciągle kolejne prace.

Z kolei na przeciwległej szali znajduje się zjawisko, któremu polska sztuka również będzie musiała niebawem stawić czoła. To sklepy ze sztuką dla niepoznaki nazywane galeriami. Towar tej samej jakości, co niegdyś, tylko pałeczka z pomiędzy dwóch iksów przeskoczyła na ich prawą stronę – z XIX zrobiło się XXI. W obu przypadkach są to rzecz jasna podróbki – odpowiednio klasyki i sztuki najnowszej. Ulice Warszawy powolutku zaczynają przypominać te Berlina czy Paryża, a zatem jak grzyby po deszczu wyrastają galerie pozornie współczesne i independent. Ich właścicielom nie odbieram pasji, jednak cechuje je towar całkowicie drugorzędny, choć przedstawiany jako brat bliźniak towaru pustynnych pionierów. To znaczy – bez obciachu, młode, świeże i na poziomie, dodatkowo antykonsumpcyjne i krytyczne. Do wyboru, do koloru. Rekrutacja przebiega tu już na studiach, zaś ci, co nie malują jak Nacht (a szkoda), a dodatkowo byli za granicą i obejrzeli kilka numerów „Art in America” czy „Parkettu” mogą być pewni angażu. To jakości ikeowskie, ale i klient pragnący mieć coś nad kanapą także się zmienił – ot, kolejny signum temporis. Ceny oczywiście nie będą niebotyczne – bo ceny, podkreślmy to raz jeszcze, są skutkiem, nie zaś przyczyną artystycznej jakości. Nie będą to jednak sumy skromne: kilka tysięcy przynajmniej za dziełko, a jak rozpędzi się koniunktura – kilkanaście. Złotych, rzecz jasna. Będą i rytualne wędrówki na targi – choć pamiętajmy, że niejednemu psu na imię Burek. Czy może być lepsza oznaka naszego artystycznego akcesu do Europy?

Zatem prawdziwie nowa jakość (artystyczna, galeryjna bądź kuratorska) będzie miała niełatwo z kilku przynajmniej powodów. Z jednej strony, starzy wyjadacze podbijający bębenek kolejnymi wystawami typu „nowe prace Igreka” (tzw. new works); z drugiej, gracze hobbyści bez ciężaru merytorycznego, ale za to z rynkowym; i z trzeciej – instytucje, gdzie w sposób naturalny ulubionym słowem pozostaje „inercja”.

I tu pojawia się krytyka, której kryzys, co oczywiste, również jest znamieniem pokoleniowej zmiany warty. Krytyka bowiem istniała, zaś zanikła dlatego tylko, że nie ma już czego krytykować – bo nie będzie przecież krytyk krytykować samego siebie. W czasach przełomu należało zmienić nie tylko rzeczywistość (to jeszcze pół biedy), ale przede wszystkim język. Innymi słowy, było o co walczyć i do kogo mierzyć z colta. Dziś chwilowo nie ma, ale to tylko cisza przed burzą. Stąd każdy głos krytyki brzmi doniośle, jak wystrzał na strzeżonym osiedlu. Do czego również doszliśmy w Bytomiu – i znowu bez głosów sprzeciwu, co chyba o czasach restauracji krytycznego reżimu świadczy najlepiej. Jednak rozmaici Burbonowie nie muszą się martwić o głowy. Pozostaje im tylko z zaciekawieniem wypatrywać kolejnych rewolucjonistów. Wypatrywać – stojąc w oknie zdobytego gmachu, sącząc drinka i śmiejąc się z w duchu z długości kolejki (liczonej w latach, nie metrach), która ustawia się po obrazy niedawnego kumpla znad Wistula Grande. Każdy co najmniej kilka tysięcy. Euro.