Betonowe dziedzictwo. Od Le Corbusiera do blokersów to blady, choć rozległy cień tego, co w zamierzchłych czasach zwykło nazywać się „wystawą problemową”. Brak tu jakiegokolwiek zamysłu poza jednym: worek mamy duży, zatem wrzućmy do niego wszystko, co podchodzi pod tytułowe hasło. Jednak nie ma cudów – tak się ciekawej propozycji nie skonstruuje.

W gruncie rzeczy, jak pisał Konstanty Puzyna, „niektóre spektakle wypada po prostu ominąć”. Jednak wystawa w CSW ZUJ choć pompatyczna i dęta, to jest także symptomatyczna, a zatem godna uwagi. Kto wie, czy nie stanowi apogeum owego bezzasadnego gigantyzmu, któremu ta instytucja od jakiegoś czasu z upodobaniem hołduje? Choć z drugiej strony nawet jeśli stanowi, nie oznacza to, że CSW podobnego procederu zaprzestanie: wszak szczytem w tej materii zdawało się być W Samym Centrum Uwagi. O naiwności – za chwilę otrzymaliśmy kolosalnie jałową W Polsce, czyli gdzie? (Gdybyśmy żyli w czasach dla krytyki łaskawszych, z chęcią odpowiedziałbym gdzie, używając klasycznych formuł, o których w szkicu „O inwektywie” pisał Tomasz Stępień)

Zdefiniujmy najpierw owego golema, wystawienniczego potwora bez duszy. By wskrzesić go do życia potrzebna jest prężna instytucja, duże fundusze i prawie nieograniczony dostęp do skarbnicy polskiej sztuki (prawie robi jednak dużą różnicę – do czego wrócimy). Do tego ułańska fantazja kuratorów, której nie ograniczają żadne przyziemne problemy – niczym architektów defilad w ChRL. Jednak skoro ma być z polotem, to dlaczego jest tak topornie? Otóż dlatego (zacznijmy od rudymentów), że wystawa to byt subtelny, o strukturze co prawda elastycznej, ale nade wszystko delikatnej i złożonej. Nie wypełni się wystawy treścią przy wystawy milczącej zgodzie. Zgoda musi być wyartykułowana z całym przekonaniem. Innymi słowy, wystawa jest – i nie można udawać, że jej nie ma. Dany problem musi generować samą sobą – swoją konstrukcją – a nie tylko poszczególnymi pracami; musi go współtworzyć, a nie jedynie odzwierciedlać; stawiać pytania, bądź szukać odpowiedzi na zadane. Wystawa jest pewnym prawem, które organizuje przynależne mu elementy, niewidzialną – nienachalną raczej – regułą. Z kolei dzieła sztuki nie zostały stworzone kolektywnie, lecz odrębnie. Ich pierwszym przeznaczeniem nie jest więc tłoczyć się obok dzieł innych, często krańcowo, a wyrażać to, „co autor miał na myśli”. Sztuka nie świeci blaskiem odbitym – towarzystwo arcydzieła kiczowi nie pomoże, a jedynie pogmatwa sytuację.

Dlatego kurator musi wiedzieć, że ma w ręku kilkanaście (kilkadziesiąt!) osobnych rodzin z różnych warstw społecznych i z różną historią – a nie wielką rodzinę sztuki. Każdej winien przyporządkować osobne zadanie – podług predyspozycji, jednak tak, by pracowała na ogół. Niestety – najwyraźniej – nie wie tego i dlatego nie potrafi tej gromadki okiełznać. Pozostaje tępa musztra, a to jest dla widza mało pociągająca perspektywa.

Jak to jest więc z tymi Blokersami? Otóż to już raczej dziennikarski research – czyli szukanie wszystkiego, co podchodzi pod dany temat – niż konstruktywna prezentacja sztuki. Filmy dokumentalne (Polska Kronika Filmowa, wywiady z twórcami warszawskiego Ursynowa, zwyczajowe dokumenty), a nawet fabularne „przystawki”, zastępują intelektualny szkielet, wymiar dyskursywny ekspozycji. Są ciekawe, owszem, tylko z tego? Pomieszanie z poplątaniem uchodzi tu za wielowątkowość, totalność, heterogeniczność – hip hopowy teledysk stoi obok dokumentu, prasowe notki obok malarstwa, poezja obok hipertekstowej prozy. Jednak to układanka z monochromatycznych puzzli – po jej złożeniu nie wyłania się żaden nowy obraz. Brak w Blokersach krytycznego przemyślenia problemu. Co ja piszę – problemu! Tu żaden problem nie został postawiony, a jedynie oznajmiony – w tekście, na ulotce.

To wszystko jednak pal licho. Najbardziej zdumiewające jest to, jak można aż tak bardzo pójść w ilość, a nie jakość. Wybory kuratorów pozbawione są tu jakiegokolwiek krytycyzmu, są czysto formalistyczne. Jednak poszczególne prace to nie plastyczna masa, z której lepi się dowolne formy. Bo jeśli tak, to artysta zostaje uprzedmiotowiony, potraktowany jak producent muzealnych artefaktów – nie zaś idei. W ten sposób kolejni twórcy (szczególnie ci bliżej nieznani, bez rozpoznawalnego stylu) wrzucani są do kolejnych worków, a ich sztukę konsekwentnie wypłukuje się z jądra, sprawia, że mówi ona o wszystkim, czyli o niczym. Podobna praktyka raczej krzywdzi (znowu: przede wszystkim tych nieznanych), niż pomaga, zaś dla widza pozostaje całkowicie nieefektywna, bo jedynie efekciarska.

Znamienne natomiast, że wybitni artyści wykorzystują blok jak tworzywo, bezceremonialnie go używają, przekształcają w zgodzie z szerszą, indywidualną artystyczną wizją – zaś kiepscy topornie go „przerysowują”, robią prace „o”, prace „na temat”. Przyjrzyjmy się zestawowi z Blokersów.

Świetny jest Althamer (Bródno 2000) – ale to wiadomo. Wyborna rzeźba Budnego to czysto formalistyczna wariacja na kanwie „osiedlowych” form; a to najtrudniejsze. Bez tytułu (Kompozycja podwórkowa) pochodzi z bieżącego roku i została przygotowana specjalnie na Blokersów (kiedy duży monograficzny pokaz tego artysty?). Typowe dla Bujnowskiego Plattenbau z 2005 roku to 67 skrajnie prostych obrazów (szare tło, białe okno, takież dziurki – jakie są u szczytu bloków) tworzących całość – blok. Tu jednak nie o blok – przecież – chodzi. Niemniej Bujnowski rozbił tym przedstawieniem bank – czyli w tym wypadku malarską syntezę bloku. Rozbił nie tylko ze względów estetycznych. Przede wszystkim miał powód, by ów blok namalować. Niestety przyszło mu wisieć obok twardych kiczów Jarosława Jeschke (Obrazy z wielkiej płyty, 2006 – 2007) i w niebezpiecznym pobliżu Karoliny Zdunek (Blok, 2007). Cóż, trafił do sali „bloki w wersji malarskiej”, a nie „namysł nad malarstwem”. W sali obok znajdujemy Utopię (2002 – 2007) Agaty Groszek, czyli bloki z komputerowo nałożonym rzucikiem w kwiatki – inspirowane malarstwem artysty samouka, Zenka z Hajnówki. Niby namysł, niby pomysł, niby konceptualizm – niby sztuka. Z kolei Julia Staniszewska pokazała lightbox przedstawiający blok, jednak wewnątrz obudowy świetlówki migotały. Czy to celowe (nawiązanie do obskurnych klatek schodowych), czy się popsuło – na ścianę w CSW ZUJ nie zasługuje; oczywiście jeśli przyjąć, że w tym względzie obowiązują jeszcze jakiekolwiek kryteria.

Absolutnym kuriozum jest film Rocha Forowicza – to po prostu nakręcone cyfrą scenki z osiedla (Patrząc przez okno, 2006). Obok zaś ustawiono ławkę, wysypano trochę ziemi i postawioną pustą butelkę po piwie. Realizm? Nadal nie wierzę i boję się, że o coś w tym chodzi. Julita Wójcik pokazała niezły i ekspozycyjnie zgrany do bólu Falowiec (2005/ 2006) oraz, nie wiem po co, Osiedle XXX-lecia PRL (2007), czyli kilka kolejnych bloków z włóczki. Specjalne prace przygotował Nicolas Grospierre: trójwymiarowe wariacje na temat socrealistycznych fasad, zarówno pawilonów, jak i bloków (W-70, Żory i Mono, 2007). Przekombinował i stare, dobre, proste fotografie przygniótł wątpliwym powabem „konceptu”.

Kompletnie na siłę została dodana Katarzyna Józefowicz – z dobrym Dywanem (2000) i słabszym Habitat (1993 – 1996). Z kolei kompletnie przewidywalnie – Grzeszykowska i Smaga (Plan, 2004). Jest i klasyk Józef Robakowski – znamy, doceniamy, pomijamy.

Ciekawy jest projekt Jarosława Kozakiewicza, ale to raczej drobiazg, błyskotka, żart. Krótki film przedstawia Osiedle za Żelazną Bramą, które sukcesywnie porasta roślinnością tak, by w końcu stać się jednym wielkim – by tak rzec – dotleniaczem. Nawiasem mówiąc, historia i architektura Osiedla za Żelazną Bramą to świetny temat sam w sobie – czekam aż podniesie go któryś z artystów w wersji bardziej serio. Jest jeszcze wtórny wobec Komara i Melamida Ryszard Górecki. Artysta poprosił lokatorów bloku projektu Oskara Hansena, by udostępnili mu wiszące w ich mieszkaniach obrazy i ozdóbki. Co ujrzał? Rzecz jasna kicz, pretensjonalne abstrakcje, Matki Boskie, et cetera. Przewidywalne i na pokaz spektakularne. Obawiam się, że chodziło o „przemyślenie modernizmu” czy, nie daj Boże, „dziedzictwo awangard”. Myślało już wielu, więc może czas na odpowiedzi? Dodatkowo wybór bloku Hansena (a nie jakiegokolwiek innego) jest tu albo niepotrzebnym mnożeniem sensów, albo nieznośną kropą nad „i”. Obok Karol Radziszewski i portrety jego sąsiadów. Czyli norma, kolejna wersja dyplomu. Choć styl może jakby mniej mimetyczny. Jest jeszcze cykl czarno-białych fotografii Franciszka Mazura o charakterze poetyckiego dokumentu (Bloki) oraz model Jednostki Marsylskiej Le Corbusiera. Zerkam do notatek i widzę, że jest także Mikołaj Długosz – mniemam, że jego słynny wybór pocztówek, bo na wystawie mi umknął.

W kwestii prozy i poezji się nie wypowiadam. Natomiast setnie ubawił mnie Bruno Althamer, który upalił się z kumplami, a ja wysłuchiwałem przez kwadrans ich bzdurnych gadek i oglądałem snucie się po dachach. Przynajmniej szczere, jednak nie przekute (choć nakute) w artystyczną formę. I aż głupio mi się mądrzyć, bo podejrzewam, że to jednak jaja (Nie wiatraki, 2007).

Co zostaje po takiej ekspozycji? Dramatycznie niewiele – zarówno odnośnie konstrukcji, jak i samych prac. Kilka obiektów, które i tak już znamy oraz kilka faktów, których jeszcze nie znaliśmy, bo akurat ten odcinek Polskiej Kroniki Filmowej umknął naszej uwadze. Być może wystawy – giganty to znak czasu: łapczywe, olbrzymie, dyskontują popularność sztuki najnowszej, jednak nie są w stanie wykrzesać nowych jakości i odczytań, wskazać kierunków działania, odświeżyć powietrza. Petryfikują status quo.

Blokersi są jak kolejne wypracowanie prymusa: do bólu skrupulatni, ale przede wszystkim przewidywalni, bezduszni, bez znaczenia i polotu. To wystawa nie tyle przegadana, co napastliwa, chaotyczna. Chcąc powiedzieć wszystko, być totalną, nie mówi nic – słyszymy tylko jazgot. Zresztą, co dla wystawy typu „golem” typowe, Blokersi gadają na ulotce, w katalogu (który jak mniemam w okolicach finisażu się ukarze), w wypowiedziach kuratorów, notkach prasowych – natomiast sami głosu nie posiadają. Zatem warstwa intelektualna pojawia się wszędzie, tylko nie na wystawie – tylko nie w dziełach i ich ułożeniu. Wyszła rzecz nieomal dla dzieci.

Charakterystyczne są też recenzje podobnych przedsięwzięć. Można je przewidzieć co do przecinka, łącznie ze zwiastującym katastrofę, sakramenckim „zapowiada się wydarzenie”. Napisałem – recenzje? Niezasadnie. To raczej huraoptymistyczne, infantylne elaboraty ludzi zachwyconych tym, że ktoś zaproponował im pozornie różnorodny, a w istocie skrajnie szczelny konstrukt. Toczą się więc niefrasobliwe ogólniki: najpierw euforia i zrozumienie („to musiało w końcu objawić się w sztuce”), potem relacja stanowiska kuratorów, następnie wybór ad hoc kilku z kilkudziesięciu artystów oraz ekstatyczny opis ich prac (litania domniemanych sensów), a zamiast opisu pozostałych – milczenie lub frazes. Przy pomyślnych wiatrach znajdziemy ślad oceny, jednak będzie to ślad na intelektualnej pustyni. O analizie polegającej na rozpoznaniu problemu, zsyntezowaniu go i wyprowadzeniu jako tako zbornego wywodu (nie mówiąc o wnioskach) nie ma co marzyć. I tak toczy się ta machina. Zabawek jest w bród, a nawet jeśli się powtarzają, to cóż z tego: po pół roku widz i tak zapomni, że dany artysta z równym powodzeniem opiewa bloki, rowery i Polskę.

Wielka nieobecna Blokersów to oczywiście Monika Sosnowska. Powtarza się sytuacja sprzed pół dekady – na przecenionej, medialnej przede wszystkim wystawie Rzeczywiście, młodzi są realistami nie wystąpił Wilhelm Sasnal, najważniejszy malarz swojego pokolenia – również, niestety, nieobecny na Blokersach. Wówczas realistami byli Althamer i Ołowska, Rajkowska i Bodzianowski, Niesterowicz i Magisters – chyba tylko dlatego, że nie byli abstrakcjonistami. Powód takiego pomieszania? Ten sam: sztukę sprowadzono do formy. Gomulicki był więc realistą nawet wtedy, gdy konstruował kompozycje z pogranicza realizmu i fantazji. Można się jednak zgodzić, że przed kilkoma laty było inaczej: mniej było artystów, dużo wolnych pól, teren prawie nierozpoznany – chciało się to jakoś usystematyzować, ująć w zgrabną całość, najlepiej „stylu”, „trendu” czy „pokolenia” (jak już wiadomo, pokolenie było – i tylko takie być mogło – jedynie biologiczne). Jednak kolejne wystawy-potwory każą wątpić, że był to tylko wypadek przy pracy. Również Blokersów nie da się już w ten sposób rozgrzeszyć. Metoda, która kiedyś miała służyć – przypuśćmy – jak najszerszemu uchwyceniu „tu i teraz”, stała się trikiem, sztancą (powtarza się duet kuratorów: Ewa Gorządek i Stach Szabłowski). Bo to, co istotne w materii artystycznej emanacji problematyki i estetyki bloków, jest albo poza tą wystawą, albo w niej utonęło. Zaś prace tych twórców, którzy bloki mają za jednorazowy budulec zupełnie innych znaczeń i poetyk – o żadnym „powszechnym doświadczeniu bloków” nie świadczą.

Zakończę z ponowną pomocą Puzyny: „Moja odpowiedź nie jest może zbyt słodka. Ale jest to odpowiedź serio, nie złośliwostki za plecami”.