Tytułem wstępu

Architektura to specyficzna dziedzina, która sytuuje się pomiędzy sztuką, rzemiosłem i nauką. Która z kategorii przeważa? Jak zwykle prawda leży pośrodku i podobnie jest z podziałami architektury na koherentne style. Te, które zostały wprowadzone przez historyków architektury (niejako na ich własny użytek), nie mają wiele wspólnego z rzeczywistością i jedynie sprawiają złudne wrażenie stałości i czystości. Widać to szczególnie dobitnie, kiedy za ich pomocą próbuje się definiować te nowe zjawiska, których jeszcze nie sposób obserwować z dystansem. W tym kontekście definicja stylu po prostu musi być opóźniona względem realnego rozwoju form i idei. Obecnie krytycy gubią sie w beznadziejnych próbach nazewnictwa, podczas gdy faktycznie bazują na uznanej od dawna nomenklaturze. W skutek tego toniemy w zalewie neomodernizmów, dekonstruktywizmów, architektury organicznej, czy nawet, w ekstremalnych przypadkach kreatywnego dziennikarstwa, „biologizmu”.

W rzeczywistości podziały są płynne i niestabilne, bardziej przypomina to rozwój naturalnego języka, który tak samo jak architektura, bazuje na wielu płaszczyznach kultury i jej aspektów. Architektura rozwija się drogą powolnej ewolucji, czerpiąc z rozmaitych dziedzin, tworząc hybrydy, mutacje i geograficznie uwarunkowane wariacje.

Dodatkowo ustabilizowane metody i style nie zostają w pewnym momencie zastąpione przez zupełnie nowe i lepsze, ale istnieją równolegle z nimi, czasem znów wchodząc w nowe relacje. Nawet w krajach skrajnie rozwiniętych architektonicznie (jak Holandia) można spotkać budynki projektowane na renesansowych zasadach, czasem nawet z powielonymi detalami i materiałami. Podobnie „modernizm” nigdy się nie skończył, ale mutował w tzw. „styl międzynarodowy”, który jest z powodzeniem akceptowany do dzisiaj - głównie w realizacjach komercyjnych. Dlatego raz „ustabilizowanych” stylów nie można traktować jako materiału do nazewnictwa kolejnych, które choć mogą wyglądać podobnie, to mają zwykle zupełnie odmienne źródła poza architekturą. To zbyt łatwe etykiety.

Biorąc za przykład dekonstruktywizm, który powstał gdzieś w toku lat siedemdziesiątych XX wieku, jest błędem nakładać go na architekturę Bena van Berkela czy Rema Koolhaasa. Kryteria powinny uwzględniać formujące aspekty stylu, jeżeli już zostaniemy przy tej historycznej separacji. O stylu możemy mówić wtedy, kiedy „przetnie” on wszystkie aspekty związane z produkcją architektury, która oprócz artystycznych wartości jest silnie powiązana z rozwojem matematyki, inżynierii lądowej i materiałowej, filozofii czy socjologii – krotko mówiąc: wszystkich aspektów kultury, dodatkowo w interakcji z naturą. Kiedy postęp przynajmniej części z nich jest znaczny i skutkuje w nowym podejściu (niekoniecznie za sprawą formy), wtedy możemy mówić, że powstał nowy styl, który jednak musi jeszcze spełnić wiele kryteriów, aby się „na dobre” ustabilizować – przede wszystkim zdobyć popularność przez modę, rozwój teorii i szeroki odbiór społeczny. Dlatego architektura nie daje się określić równie łatwo jak czysta sztuka, a uproszczenia są zwykle o wiele bardziej drastyczne.

Co nowego?

Gdybyśmy chcieli znaleźć jedno słowo na podsumowanie i połączenie zjawisk we współczesnej architekturze, padłoby na „jednorodność”, która to prześladuje architektów jako cel sam w sobie. Nie tyle jednak w sensie homogeniczności stylu, co raczej mediacji pomiędzy różnymi dziedzinami z zewnątrz architektury: materiałami, programami, elementami budynku, które zostają scalone w obiekcie za pomocą strategicznej metody projektowej. I to właśnie na metodę postępowania kładzie sie obecnie większy nacisk niż na sam efekt końcowy. To tutaj skupia się ostatnio teoria i praktyka architektoniczna, od kiedy proces budowania stał się nieliniowy, skomplikowany i mocno uzależniony od innych dynamicznie zmieniających się sfer (makroekonomii na przykład). To zamieniło architekta w menedżera i koordynatora wszystkich dziedzin, o których nie ma już szans mieć kompletnej wiedzy.

Głównym ideologiem architektury lat dziewięćdziesiątych i początku XXI wieku został Gilles Deleuze, który pośrednio (przez teksty Manuela DeLandy czy wspomnianego van Berkela) lub bezpośrednio inspirował większość nowych zjawisk i teorii we współczesnej architekturze. Jego teorie przenikają do wnętrza kultury, łącząc architekturę z rozwojem całego naturalnego świata i relatywizując spojrzenie na procesy, które ją kształtują. Jest to jednak recepcja zbyt szeroka, by w tym miejscu choćby spróbować ją przybliżyć – zmuszony jestem odesłać do źródeł.

Style

Nazewnictwo, które zaproponuję, jest jeszcze nieoficjalne (nie do końca ukonstytuowane w akademickiej nomenklaturze i naukowych pozycjach), jednak to najlepsze określenia, na jakie udało mi sie natrafić w czasie studiów i pracy w kilku krajach Europy. Wydają mi się dosyć odpowiednie i wystarczająco precyzyjne, żeby wkrótce utorować sobie drogę do oficjalnego języka – którego to procesu, mam nadzieję, ten skromny artykuł będzie małym elementem. I tak, termin infrastrukturalizm pojawił się w jednym z esejów Aarona Betsky'ego. Frazy stealth aesthetic użyto w którymś z niskonakładowych magazynów hiszpańskich, niestety nie pamiętam już, w którym. Z rekonstruktywizmem spotkałem się po raz pierwszy w tekście holenderskiego programisty i architekta Davida Ruttena, który – co trzeba wyraźnie podkreślić – nie używał go w odniesieniu do wszystkich zjawisk składających się na architekturę.

Infrastrukturalizm

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych pojawiło się nowe biuro Bena van Berkela, które w zamierzeniu miało testować nowe modele pracy we współczesnym kontekście: sieci niezależnych specjalistów koordynowane przez architektów i zmieniające układ w zależności od wymagań projektu. Monografia „MOVE” wydana kilka lat później była pierwszym tekstem, który wprost łączył nową filozofię z praktyką. Van Berkel rozwijał swoje budynki wokół diagramów, którymi zajmował się już Eisenman w latach osiemdziesiątych, ale tutaj mają one za zadanie łączyć różne dziedziny w jednorodnym schemacie funkcjonowania budynku, a nie dzielić go na niezależne elementy.

Diagram to pojedynczy rysunek mapujący ruch, funkcje, konstrukcje i ich zależności w czasie, dzięki czemu wszystkie te elementy oddziałują na siebie wzajemnie tworząc nowe hybrydy. Forma miała tu arbitralną postać: po stworzeniu „diagramu” konstrukcja może przyjąć zarówno postać minimalistycznych pudełek, jak i organicznych form. Na dosyć długi czas nowy styl opanował zachodnie uczelnie architektoniczne i właściwie cale pokolenie młodych architektów z drugiej polowy lat dziewięćdziesiątych było w mniejszym lub większym stopniu pod wpływem tych teorii. Przede wszystkim UN Studio, ale także pierwsze projekty FOA, Reiser+Umemoto, Asymptote, NOX, Kolatan/MacDonald, Winka Dubbeldam, Marcos Novak czy OCEAN. Także rzesza młodych naśladowców, choćby holenderski 3Plex i Smaq, SadarVugaArhitekti, Ball - Nogues czy Ruy Klein.

Estetica Stealth

Następnym stylem, który wyrósł z poprzedniego wieku i święci ostatnio swój szczyt popularności, jest coś, co Hiszpanie nazwali mianem Estetica Stealth. Poza formą znajdziemy tu niewiele odkrywczych rozwiązań. Organizacja przestrzeni jest zwykle dosyć standardowa, jednak jej kompozycja uległa znacznemu wzbogaceniu: rzuty poziomów nie muszą się już na siebie nakładać, aby forma pozostawała pod kontrolą. Z kolei konstrukcja oparta na ścianach negocjuje swoje miejsce pomiędzy przestrzenią i funkcjami budynku. Pierwszymi realizacjami, które starały się wykorzystać te właściwości były Biblioteka Publiczna w Seattle i Casa da Música w Porto, oba autorstwa Rema Koolhaasa. Tutaj widać też najlepiej ograniczenia, jakim podlega budynek naśladujący samolot F-117 (wykonany w technologii stealth i będący tu pierwszą inspiracją): w większej skali pochyłe elementy przestają być strukturalnie stabilne i wymagają ogromnej ilości konstrukcyjnych zabiegów dla uzyskania pożądanej formy – co redukuje stealth aesthetic do formalnych aspektów. Nikt jeszcze oficjalnie nie opisał ani nie teoretyzował na temat tego nowego zjawiska, ale mimo to znalazło ono miejsce we wszystkich chyba dziedzinach dizajnu. Na pewno pomaga w tym popularyzacja programów do tworzenia grafiki trójwymiarowej, w których tzw. low-polygon modelling istnieje już od dawna. Ponadto względna łatwość konstrukcji skomplikowanych i prototypowych rozwiązań, dzięki ich translacji w prostoliniowe siatki. Większość młodych (i starszych też) architektów z południa Europy, zwłaszcza z Hiszpanii i Portugalii, posługuje się już tymi technikami w bardzo podobny sposób. Stało się to niejako po cichu, edukacja w tym kierunku obyła się właściwie bez pomocy szkół. Najciekawsze pracownie: Mansilla/ Tunon, Sancho/ Madridejos, Luis Vidal, Willy Muller, RCR.

Drugą ojczyzną stealth aesthetic jest Japonia, gdzie nurt dodatkowo „motywują” przepisy urbanistyczne, które np. w Tokio regulują wzajemne relacje budynków na zasadzie siatek wykresów linii zacieniania, odprowadzania wody, przejazdów przez posesje itd. Przykład to choćby Atelier Bow - Wow. Bez większych problemów można jednak znaleźć godnych prekursorów i naśladowców w innych strefach klimatycznych, w Wielkiej Brytanii, Holandii czy Austrii.

Rekonstruktywizm

Wszystkie nowe kierunki mocno wiążą się z rozwojem nauki, a zwłaszcza informatyki i współczesnej matematyki. Jeżeli infrastrukturalizm był tworzony w oparciu o programy do animacji komputerowej i wizualizacji, stealth estetic wykorzystywał metody kontroli i konstrukcji form powstałych głównie na potrzeby programów do modelowania 3D, to rekonstruktywizm próbuje znaleźć rozwiązania u podstaw symulacji, inspirując się światem naturalnym.

Nie jest to jednak czysto formalna fascynacja organicznymi kształtami, ale raczej próba zrozumienia i rekonstrukcji naturalnych procesów, które ewoluując w ciągu tysięcy lat znacznie wyprzedzają nasze własne rozwiązania, na których opracowanie mieliśmy znacznie mniej czasu. Spektrum zastosowań waha się tu od urbanistyki w strategicznym ujęciu do ornamentów w skali tapety. To w tym stylu mieszczą sie tak nadużywane pojęcia jak morfogeneza, ewolucja, swarm intelligence i meme. Całe zjawisko jest jeszcze na etapie intensywnego teoretycznego rozwoju i w praktyce brakuje po prostu czasu (zbyt długo trwają testy w skali „laboratoryjnej”), aby je aktywnie stosować w rzeczywistych aplikacjach, jednak już teraz widać, że w najbliższej przyszłości czeka nas coraz więcej prób tego typu. Póki co prym w rozwoju teorii i metod projektowych wiodą szkoły, zwłaszcza Architectural Association i Bartlett School of Architecture w Londynie, ale też MIT w Cambridge, Columbia Univeristy w Nowym Jorku czy UCLA w Los Angeles.

Pierwszym praktykiem rekonstruktywizmu i pionierem tego stylu na większą skalę był Greg Lynn i mimo, że początki nie były zbyt zachęcające, zdobył sobie spore uznanie i znalazł licznych kontynuatorów - a to najważniejsze. Obecnie jednak poszukiwania ewoluowały w tak wielu kierunkach i dziedzinach, że jakakolwiek systematyzacja wydaje się być skazana na porażkę. Zamiast tego postaram się krótko zaprezentować kilka najciekawszych i najaktywniejszych postaci, przez co, mam nadzieję, można bedzie sobie wyrobić opinię o całości. Pablo Miranda, z pochodzenia Hiszpan, pracuje nad zastosowaniami tzw. Swarm intelligence, czyli krótko mówiąc architektonicznej samoorganizacji. Marc Fornes to typowy absolwent Design Research Laboratory na Architectural Association, interesuje się raczej konstrukcyjnymi aspektami architektury i ich algorytmicznymi aplikacjami. Gage i Clemenceau podobnie, ale jednak zupełnie inaczej. Warto też spojrzeć na nArchitects, MOS, R&Sie czy instalacje Iwamoto/ Scott, żeby się zorientować, że czasem projekty z tej kategorii zbliżają sie mocno w kierunku czysto artystycznej działalności, a często są jedynie przyjemnymi dla oka grafikami.

Z drugiej strony skali znajdują sie pragmatycy, którzy redukując teoretyczne aspekty, powoli testują nowe (czasem jedynie elementarne) rozwiązania w rzeczywistych warunkach. Tu można na pewno zakwalifikować Jurgena Meyera H. czy nawet Zahę Hadid.

Tymczasem te same metody w dużej skali służą do rozwiązywania skomplikowanych strategicznych problemów w urbanistyce. Na tym właśnie obszarze próbuje znaleźć się zasady rządzące samoorganizacją w celu wzbogacenia współczesnych miast o nieprzewidywalne elementy, jakie można znaleźć na obszarach powstałych bez udziału odgórnego planowania, jak Tokio czy tzw. Squatter cities w Indiach, Turcji, Brazylii i Chile.

Brad Pitt a nowe utopie

Oprócz tych kierunków, które idą wraz z rozwojem świata, są też takie, które chcą go same projektować, współtworzyć. Zwłaszcza w kwestiach pogłębiającego sie kryzysu kapitalizmu i ekologii, które powróciły po 30 latach nieobecności w szerokim dyskursie. Nowych form kompozycji urbanistycznej poszukuje Pier Vittorio Aureli, który ostatnio zebrał szereg nagród w międzynarodowych konkursach. W uproszczeniu, jest to powrót do modernizmu z lat sześćdziesiątych, kiedy wszyscy mieli nadzieję, że architektura może w cudowny sposób tworzyć nowe społeczeństwo. Aurelli próbuje raz jeszcze – tym razem za pomocą polityki, kontrolowanego kapitalizmu, monumentalnej architektury i zmęczonych studentów Berlage Institute. Innym torem idzie nowa fala starych aktywistów, którzy być może znajdą swoich naśladowców. Leon Krier zarzucił postmodernizm na rzecz proroctwa i przewiduje rychłą zagładę ludzkości oraz powrót do naturalnych źródeł energii, czyli siły ludzkich mięśni. Frank Gehry wszedł do spółki z Bradem Pittem i obaj promują zdrowe życie w przyjaznych środowisku domach. Wydaje sie, że ten trend będzie się szybko nasilał i mocno komercjalizował, więc pewnie dosyć szybko zaowocuje też nową falą awangardy, która zawsze w końcu służy do eksploracji nowych rozwiązań.

Ostatnim, może nawet nie zaczynem stylu, ale generalnym trendem jest podejście coraz silniej obserwowane wśród młodych architektów z południowej Ameryki czy Afryki, którzy rezygnują z poszukiwań ogólnych zasad rządzących architekturą i standardowej kariery na rzecz osobistego kontaktu z mieszkańcami i socjologicznego podejścia do problemów taniego budownictwa dla mas. O ile rekonstruktywizm relatywizował środowisko mieszkalne i sprowadzał je w rzeczywistości do matematycznych transformacji, tutaj nacisk kładzie się na osobistą i oddolną interakcję z materiałem miasta i procesami, które nim rządzą. Ma to na pewno związek ze szczególną sytuacją polityczno – ekonomiczną danych krajów, ale generalny trend można odnaleźć w większości z nich. W Kolumbii takim architektem jest (czy raczej był, obecnie jest na to zbyt znany) Simon Velez, który pracował nad nowymi metodami budowy bambusowych konstrukcji. W Chile duże emocje i międzynarodowe zainteresowanie wywołała inicjatywa budowy nowych prototypów dla obszarów faveli, w Wenezueli z kolei aktywnie działa Urban Think Tank, zaś młodzi architekci w Brazylii angażują się w akcje o znajomo brzmiących nazwach typu „100 szkół dla São Paulo”.

I to by było na tyle, jeśli chodzi o szkicowe zarysowanie mapy współczesnej architektury. Każdy z podniesionych tu wątków domaga się oczywiście drobiazgowej analizy – która mam nadzieję nastąpi w tym miejscu.

Marcin Kołtuński, ur. 1980

Niegdyś student architektury na politechnice łódzkiej i warszawskiej, następnie w Eindhoven i Delft. Praktykował w Hiszpanii (biura architektoniczne Antonio Lameli, Luisa Vidala i Richarda Rogersa) oraz Holandii (biura architektoniczne Rema Koolhaasa i Maxwan w Rotterdamie). Obecnie przygotowuje dyplom.

Współautor bloga Hypergogo (który niebawem złapie drugi oddech).

Stały i ekskluzywny konsultant Krytykanta ds. architektury.